Y Tý những ngày tháng 10 chìm trong biển sương mù dày đặc, có khi cả tuần mưa rả rích, rét tê dại. Nếu như mọi năm, cứ sau ngày 20/11 Y Tý mới chuyển rét sâu, thì năm nay cái rét đến sớm hơn một tháng, dự báo một mùa đông khắc nghiệt. Trong ngôi nhà ở đầu thôn Tả Dì Thàng, ngay gần chợ Y Tý, Sần Che Phơ, cô gái Hà Nhì xinh đẹp nhà ở thôn Choản Thèn mới về làm con dâu ông Phu Che Cà đang tất bật đặt những món ăn nóng hổi trên chiếc mâm mây truyền thống. Xới cơm cho bố mẹ chồng trước, Phơ mới xới cơm cho khách, cho chồng và cho mình. Ông Phu Che Cà uống cạn chén rượu, khà một cái thoải mái, nhìn người con dâu hiền dịu, lễ phép, ông tỏ vẻ hài lòng. Còn đối với Phơ, cô cũng cảm nhận được mình là người may mắn, hạnh phúc vì không phải ăn cơm đứng như hàng trăm, hàng nghìn nàng dâu Hà Nhì khác trên rẻo cao này.

Ông Phu Che Cà tâm sự: Theo lý cũ của người Hà Nhì, con dâu không được ngồi ăn chung mâm với những người đàn ông vai trên của chồng như bố, chú, bác, anh chồng. Nếu ăn chung mâm thì không được ngồi ghế, mà phải ngồi xổm hoặc đứng ăn cơm, thức ăn cũng để riêng. Khi chỉ có bố chồng và con dâu thì mỗi người ăn riêng một mâm, cách nhau bức tường đất không ai nhìn thấy ai. Ngày trước, tôi đi bộ đội xa nhà, mỗi lần về phép muốn ăn bữa cơm với vợ cũng khó, vì bố mẹ không cho phép con dâu ngồi cùng mâm. Qua thực tế và đọc sách báo, tôi biết rằng những quy định đó đã lạc hậu, bất công với phụ nữ, nên khi ra ở riêng và bây giờ có con dâu, tôi đã bỏ tập tục này.

Nói về những hủ tục phân biệt đối xử đối với những “giàng mi già” (phụ nữ) Hà Nhì, đáng sợ và lạc hậu hơn cả là hình thức phạt vạ đối với những người “sà già ừ i” (không chồng mà chửa). Ngoài bị phạt vạ, họ còn phải ra bìa rừng nằm ngoài phạm vi của thôn để sinh con, 2 tháng sau mới được trở về thôn, bản. Lần này lên xã Y Tý, đến thôn Mò Phú Chải, gặp đảng viên, trưởng thôn Phu Suy Có, anh bảo thôn có gần 90 hộ người Hà Nhì, nhưng mấy năm trở lại đây nhờ công tác tuyên truyền được đẩy mạnh nên tập tục phạt vạ phụ nữ  “sà già ừ i” không còn nữa. Minh chứng là trong thôn có một số chị em “chửa hoang”, hoặc bỏ chồng trước khi sinh con đều không ai bị làng phạt, như chị Phà Xe B, Sần Lò B. Mới đây, có em Phu Suy D. chưa cưới chồng mà đã có thai nhưng cũng không bị phạt gì cả. Được biết, ở các thôn Lao Chải 1, Lao Chải 2, Lao Chải 3, Choản Thèn… việc xóa bỏ hình thức phạt vạ “sà già ừ i” trong hai năm trở lại đây đã đạt được những kết quả đáng mừng.

Tình cờ trong chuyến công tác, chúng tôi gặp đoàn cán bộ của Trung tâm Tư vấn Quản lý bền vững tài nguyên và phát triển văn hóa cộng đồng Đông Nam Á (CIRUM) đang nghiên cứu tiềm năng phát triển du lịch văn hóa - sinh thái Y Tý. Buổi làm việc giữa đoàn với lãnh đạo xã Y Tý bàn sâu đến giải pháp bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc Hà Nhì làm nền tảng phát triển du lịch bền vững. Chính quyền xã Y Tý hy vọng khi du lịch phát triển sẽ mở ra nhiều cơ hội việc làm, cơ hội giao tiếp xã hội cho phụ nữ Hà Nhì nơi đây.

Đến xã Nậm Pung, xã có đông hộ người Hà Nhì (chỉ sau xã Y Tý), chúng tôi cũng nghe những tín hiệu vui về việc cải tạo hủ tục đối với phụ nữ Hà Nhì. Chị Cao Xe Mẩy, Chủ tịch Hội Phụ nữ xã Nậm Pung tâm sự: Đầu năm 2017, tại thôn Sín Chải có một phụ nữ Hà Nhì có thai khi không lấy chồng. Một số người già trong thôn mang nặng tư tưởng cũ nhất quyết bắt chị này phải làm cơm phạt vạ, không cho chị tham gia các hoạt động của làng, không được sinh con trong thôn, chỉ khi nào đứa trẻ có họ (ngoài họ mẹ) thì mới được về thôn. Sau nhiều lần cán bộ xã đến tổ chức họp thôn để giải thích, tuyên truyền, vận động, cuối cùng người phụ nữ đó không bị làng phạt vạ nữa, yên tâm đến sinh con tại trạm y tế an toàn. Ngoài ra, khi rà soát ở các thôn có 5 cặp nam nữ có ý định tảo hôn, hội phụ nữ và các đoàn thể xã Nậm Pung cũng can thiệp và ngăn chặn kịp thời… Chị Mẩy còn khoe: Câu chuyện “giải cứu” này đã được chúng em viết thành một tiểu phẩm để đi dự thi ngoài huyện, ngoài tỉnh.

Theo ông Trần Ngọc Hiếu, Chủ tịch UBND xã Nậm Pung, thời gian qua, Hội Phụ nữ xã đã thực hiện nhiều mô hình hiệu quả, như mô hình “Nhà sạch, vườn đẹp”, gia đình “5 không, 3 sạch”, câu lạc bộ “Phòng, chống bạo lực gia đình”, câu lạc bộ “ Giảm thiểu mất cân bằng giới tính sau sinh” góp phần nâng cao hiểu biết cho chị em về gia đình, xã hội, bình đẳng giới… Khi phát hiện phụ nữ nào bị đối xử bất công, bạo lực, chính quyền xã và các lực lượng sẽ vào cuộc để có biện pháp can thiệp, xử lý kịp thời. Tuy nhiên, muốn cải tạo hủ tục bền vững trước hết cần xóa đói, giảm nghèo bền vững cho đồng bào Hà Nhì. Vì thế, Nậm Pung đã đưa vào trồng một số loại cây mới như lê Tai nung, đương quy, khoai tây, tỏi; đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới giúp đời sống đồng bào Hà Nhì thêm văn minh, tiến bộ.

Những câu chuyện mà chúng tôi vừa kể là những tín hiệu vui trong việc cải tạo hủ tục, tìm lại sự bình đẳng cho người phụ nữ dân tộc Hà Nhì ở vùng cao Bát Xát. Nhưng dường như đó vẫn chỉ là những đốm lửa nhỏ nhoi được thắp lên giữa biển sương mù mênh mông.

Trở lại với chuyện ở gia đình ông Phu Che Cà, thôn Tả Dì Thàng, xã Y Tý. Tôi hỏi: Ngoài gia đình ông, ở thôn Tả Dì Thàng nói riêng, xã Y Tý nói chung, đã có nhiều gia đình người Hà Nhì cho con dâu ngồi ăn cùng mâm với bố mẹ chồng chưa? Ông Phu Che Cà nheo mắt nhìn ra biển sương trắng và màn mưa lạnh buốt, thở dài: “Ôi dà! Vẫn không đếm hết mười đầu ngón tay đâu. Tôi có đến khuyên bảo, vận động, nhưng nó như hòn đá tảng khó lay chuyển lắm”.

Đúng như lời ông Phu Che Cà nói, chuyện những nàng dâu người Hà Nhì phải ăn cơm đứng không hề đơn giản.

So với trước kia, cuộc sống của phụ nữ Hà Nhì hôm nay đã có không ít đổi thay, nhiều người biết đi xe máy, sử dụng điện thoại di động, nhưng những hủ tục vẫn chưa rũ bỏ hết được. Dù ở Y Tý hay Nậm Pung, Trịnh Tường, A Lù, giữa sương mù lạnh buốt vẫn là hình ảnh những tốp trẻ em, phụ nữ Hà Nhì lặng lẽ gùi từng gùi củi cao vượt đầu với sợi dây vắt ngang qua trán lầm lũi bước đi, từng bước chân nặng nhọc và mệt mỏi…

Khi đến thôn Mò Phú Chải, tìm gặp em Sần Lò B, chúng tôi không thể cầm lòng khi nhìn những giọt nước mắt cứ lăn dài trên gò má người mẹ trẻ 2 con. Sần Lò B. vốn là thiếu nữ Hà Nhì xinh đẹp, hiền dịu, nhưng từ khi lấy chồng cô đã phải trải qua những tháng ngày đau khổ. Sau khi chia tay chồng thứ nhất, Sần Mờ B. ngỡ đã tìm được hạnh phúc khi “đi bước nữa”. Nhưng người chồng thứ hai cũng thường xuyên say rượu, đánh đập, chửi bới B, rồi bỏ đi với người khác khi B. mang thai được 5 tháng. Tuy B. không bị làng phạt vạ nhưng cô vẫn buộc phải ra lán ngoài làng để sinh con. “Ngày em sinh con trời mưa cả tuần, lán thì không có điện, em đau lắm nhưng không biết nhờ ai, chỉ có mẹ đẻ đến đưa cơm, nấu cháo, giúp em vượt cạn. Thật may hai mẹ con đều an toàn” - B. ôm con nhỏ nhớ lại, câu nói nghẹn ngào, đôi mắt đỏ hoe…

Mấy năm gần đây, nhờ sự vào cuộc của cấp ủy, chính quyền và các đoàn thể của các xã vùng cao huyện Bát Xát có dân tộc Hà Nhì sinh sống như Y Tý, Nậm Pung, Trịnh Tường, A Lù, hành trình “cởi trói” cho phụ nữ Hà Nhì đã thắp lên được những ngọn lửa mới, thắp lên niềm tin vào sự thay đổi số phận cho những “giàng mi già” Hà Nhì. Nhưng để những ngọn lửa đó có sức lan tỏa ngày càng mạnh mẽ thì cần có thêm những luồng gió mới đủ mạnh, có thêm nhiều giải pháp quyết liệt, hiệu quả hơn nữa, bởi đây vẫn là hành trình còn lắm gian nan. 

Theo Báo Lào Cai